Halk Edebiyatı Dergisi İnternet Sitesi
Eşitlik Değil, Hakkaniyet: Rawls’un Adalet Kavramına Bir Bakış
Amerikalı filozof John Rawls, 20. yüzyılın en etkili siyaset felsefecilerinden biri olarak kabul edilir. Onun “Bir Adalet Teorisi” adlı eseri, adalet kavramına getirdiği özgün yaklaşımla uzun yıllar boyunca tartışma konusu olmuştur. Rawls’un adalet anlayışının temelini oluşturan ilkelerden biri de, “Adil bir toplum, herkesin temel hak ve özgürlüklere sahip olduğu, sosyal ve ekonomik eşitsizliklerin en dezavantajlıların yararına olacak şekilde düzenlendiği toplumdur.” “Farklılık İlkesi” çarpıcı bir ifade olarak dikkatimizi çekmektedir. Farklılıklar üzerine derin düşünülmüş ve sistem hakkında birçok fikri de içinde barındırmakta.
İlk bakışta bu ifade, mutlak bir eşitlik ideali sunuyormuş gibi algılanabilir. Ancak Rawls’un kastettiği, her bireyin aynı miktarda kaynağa veya aynı toplumsal konuma sahip olması değildir. Onun vurgusu, eşitsizliklerin var olabileceği ancak bu eşitsizliklerin en kırılgan kesimin faydasına olacak şekilde yapılandırılması gerektiğidir. Bu yaklaşım, “eşitlik” kavramından ziyade “hakkaniyet” ilkesine dayanır. Zaten günümüzde de en çok tartışılan kavramlardan biri eşitlik ve hakkaniyet kavramlarının sınırları değil midir?
Peki, bu ilke pratikte nasıl bir anlam ifade eder? Gelin birkaç örnek üzerinden düşünelim.
Diyelim ki bir toplumda farklı yeteneklere ve becerilere sahip bireyler yaşıyor. Bazıları yüksek vasıflı işlerde çalışırken, bazıları daha az uzmanlık gerektiren işlerde istihdam ediliyor. Serbest piyasa koşullarında, yüksek vasıflı çalışanlar genellikle daha yüksek ücretler alırlar. Rawls’un Farklılık İlkesi’ne göre, bu ücret farklılıkları ancak en dezavantajlı durumda olanların (örneğin, düşük vasıflı işçiler, işsizler, engelliler) yaşam standartlarını iyileştirecek politikalarla desteklendiğinde adil olabilir. Bu, vergi sistemleri aracılığıyla elde edilen gelirin sosyal yardımlar, eğitim fırsatları, sağlık hizmetleri gibi alanlara aktarılmasıyla mümkün olabilir.
Başka bir örnek olarak eğitim sistemini ele alalım. Her çocuğun eşit eğitim fırsatına sahip olması idealdir. Ancak bazı çocuklar sosyo-ekonomik olarak daha dezavantajlı koşullarda büyüyebilirler. Rawls’un ilkesi, bu dezavantajları telafi etmek için pozitif ayrımcılık uygulamalarını meşru görebilir. Örneğin, düşük gelirli bölgelerdeki okullara daha fazla kaynak ayırmak, bu okullardaki öğrencilere ek destek sağlamak, üniversiteye girişlerde belirli kotalar uygulamak gibi adımlar, eşitsizlikleri azaltmaya ve en dezavantajlıların fırsat eşitliğine ulaşmasına yardımcı olabilir.
Elbette, Farklılık İlkesi’nin uygulanması kolay değildir ve çeşitli eleştirilere de maruz kalmıştır. “En dezavantajlı grup” nasıl tanımlanacak? Eşitsizliklerin hangi noktaya kadar tolere edilebileceği konusunda nasıl bir denge kurulacak? Bu gibi sorular, Rawls’un teorisinin pratik uygulamalarında karşılaşılabilecek zorlukları göstermektedir. Çünkü bu tip tanımlamaların net ayrımları devletlerin politikaları altında, bireysel yönetim çıkarlara göre değişim gösterebilir. Tanımlamak ve kavram haline getirmek bu noktada çok önem arz etmektedir.
Rawls’un bu ilkesi, adalet tartışmalarına önemli bir perspektif sunmaktadır. Salt bir eşitlik arayışının bazen adaletsiz sonuçlar doğurabileceğini hatırlatırken, toplumsal ve ekonomik eşitsizliklerin meşruiyetini en alttakilerin refahına olan katkısıyla ölçmemiz gerektiğini vurgular.
Sonuç olarak, Rawls’un Farklılık İlkesi, adil bir toplumun sadece temel hak ve özgürlükleri güvence altına almakla kalmayıp, aynı zamanda var olan eşitsizlikleri en dezavantajlıların yararına olacak şekilde düzenlemekle yükümlü olduğunu savunan güçlü bir ahlaki pusuladır. Bu ilke üzerine düşünmek, yaşadığımız toplumlardaki adaletsizlikleri daha iyi anlamamıza ve daha hakkaniyetli bir dünya inşa etme çabalarımıza ışık tutabilir.
Türkan Beyaz
